|
Lời dẫn: Đọan văn dưới đây đề cập tới một
số truyện của tôi, được trích từ một bài viết về Văn Học Việt Nam
tại Hải Ngọai của ông Hòang Ngọc Hiến, nhà phê bình văn học , hiện
cư ngụ tại Hà Nội. Tôi chưa được hân hạnh quen biết hay gặp gỡ ông
Hòang Ngọc Hiến nên chưa có cơ hội xin phép trích đăng đọan văn
này. Tôi xin mạn phép tác giả lấy từ trang nhà của Việt Báo Online
. Việt Báo Online đã đăng bài phê bình này trong nhiều kỳ báo.Quý
vị độc giả muốn có tòan văn bài viết xin vào www.vietbao.com số ngày 30 tháng
7 năm 2001 và các số kế tiếp. ( ST )
“Cái đẹp hoàn hảo lơ lửng tỏa ra từ lối sống của cộng
đồng”.
Trong sự “chập chờn cơn tỉnh cơn mê” những ngày tháng cuối đời,
triết gia Trần Đức Thảo có đưa ra được một ý tưởng sáng sủa về cái
đẹp: “… ý thức trong lời kêu gọi chính nó đặt ra sự đòi hỏi… cái
đẹp trong sự hoàn thiện những quá trình nghiệm sinh” (achèvement
des processus vécus) (1). Trong khi có những tác giả, trong cơn
tuyệt vọng, muốn nôn mửa trên bàn nhậu cũng như trên trang giấy,
thì những nỗ lực của những nhà văn đưa cái đẹp vào nhằm “hoàn thiện
những quá trình nghiệm sinh”, độc giả riêng tôi hết sức quí trọng.
Cái đẹp “ở đâu cũng có, vấn đề là mình có nhìn thấy và biết chia
sẻ hay không?” (Nguyễn Xuân Hoàng). Để nhìn thấy cái đẹp phải có
tài và có tình, để chia sẻ cái đẹp phải có tài nghệ, phải thực sự
có tài năng nghệ thuật mới làm cho độc giả cảm nhận được cái đẹp
một cách tự nhiên, một cách tự do và cũng chỉ từ sự cảm nhận tự
do này mới có sự “hoàn thiện những quá trình nghiệm sinh”. Trong
sự náo động các trường phái hiện đại, hậu hiện đại cạnh tranh bác
bỏ nhau, biết đâu ý tưởng của Trần Đức Thảo lại là tiền đề cho một
sự đổi mới sâu sắc về mỹ học. Từ ý tưởng của Trần Đức Thảo, tôi
liên tưởng đến một quan niệm về nghệ thuật của đạo diễn Trần Anh
Hùng mà tôi cảm thấy như có sự gần gũi, sự tương đồng. Anh cảm nhận
nhiệm vụ cốt yếu và cuối cùng của người làm phim là nắm bắt “cái
chất hoàn hảo lơ lửng tỏa ra từ lối sống của cộng đồng”, tìm đúng
“cái cách đưa người xem vào cảm giác về cái hoàn hảo đó.” Theo tôi
hiểu, cái “hoàn hảo lơ lửng” không phải là lý tưởng, càng không
phải là cái lý tưởng được suy ra, vẽ ra từ một chủ thuyết, hoặc
từ những “tổng lộ tuyến”… Bị ám, bị khống chế bởi loại lý tưởng
này, người sáng tác trở thành vô cảm trước “cái hoàn hảo lơ lửng
tỏa ra từ lối sống của cộng đồng”. Theo tôi hiểu, cái “hoàn hảo”
ở đây sở dĩ hoàn hảo vì nó là sự tổng hợp “chân, thiện, mỹ”, bản
thân nó có thể có nhiều thiếu sót. Cái hoàn hảo lơ lửng là cái khó
nắm bắt: nó vừa mong manh vừa bền vững, khi ẩn khi hiện, vừa cao
vừa thấp, bà già thất học hiểu ra được, nhưng bậc đại trí có khi
suốt đời không với tới, khó nhất là nó thường pha trộn với nhiều
thứ “không hoàn hảo” và bất hảo.
..............
“Cái hoàn hảo lơ lửng” toát ra từ truyện Chớp Mắt Ngoái Lại (6),
của Song Thao, là tình bạn giữa ba người Nghĩa, Vũ và Tước. Họ quen
nhau từ “những năm tháng ngây ngô” tiểu học, đến tuổi lớn khôn trở
thành những người bạn chí cốt, sau 1975 thì tan tác, mỗi người một
ngả. Mười năm sau Nghĩa mới gặp lại Tước bấy giờ làm linh mục, hơn
hai mươi năm sau Nghĩa mới gặp lại Vũ trên đất Canada. Trong tình
hình rối ren 1975, Nghĩa làm lễ cưới, kết hôn với Diệu, hai người
bạn chí cốt không đến dự được. Hai mươi lăm năm sau, Nghĩa và Diệu
làm lễ cưới bạc, “Tước ở xa không đến được, Vũ còn xa hơn nữa (tức
bên kia thế giới)”. “Chớp mắt đã cưới bạc rồi.” Chớp mắt hai mươi
lăm năm. Bao biến động, gian truân trong mỗi cuộc đời: trại cải
tạo, vượt biên, định cư… Tất cả chỉ là trong một chớp mắt. Duy chỉ
còn lại một cái bền lâu hơn một cái chớp mắt, đó là tình bạn. Đúng
hơn, đó là tình nghĩa giữa ba người bạn. Tình là tình thương, nghĩa
là tinh thần nghĩa vụ trách nhiệm, chăm lo… Tình thương thể hiện
ở tinh thần trách nhiệm, chăm lo tới người mình thương. Lần gặp
nhau sau mười năm, Tước lo cho tương lai những đứa con của Nghĩa
và anh đã giới thiệu gia đình Nghĩa với một đường dây “êm ả và hữu
hiệu” do “một bổn đạo thân tín của anh tổ chức”. Gặp lại Nghĩa trên
đất Canada, Vũ chăm lo giúp gia đình bạn như một “thiên thần hộ
mệnh”. Lời trăn trối cuối cùng của Vũ nói với Nghĩa: “Nhớ thương
yêu Diệu suốt đời nghe!” (7). Dường như Nghĩa đã linh cảm trước
lời trăn trối này, và trước đó, mỗi lần điện thoại, Nghĩa vẫn để
Diệu nói ít câu với bạn (8). Có “cái hoàn hảo lơ lửng” tỏa ra từ
lối sống của cộng đồng và cũng có “cái hoàn hảo lơ lửng” tỏa ra
từ tình nghĩa giữa ba người bạn.
Trong truyện “Auld Lang Syne” (9) của Song Thao,
qua hai nhân vật Loan và Ngạn, một kiểu nhân cách người Việt hải ngoại
được khắc họa khá tinh tế và hấp dẫn. Loan và Ngoạn đã trải qua những
cơn lốc: cơn lốc “30 tháng Tư”, cơn lốc di tản… Tới xứ định cư họ
cùng chung số phận: “…. Chạy ra khỏi nước trong cơn hồng thủy táp
tới gót chân, kiếm được việc làm mừng muốn chết… chẳng màng đến việc
đi tìm việc khác tốt hơn.” Hai mươi năm sau họ cùng làm việc ở một
nhà máy. Và ngài mai thì… nhà máy đóng cửa. Nguy cơ trước mắt: mất
việc. Một thử thách mới đối với họ. Mất “job” cũng là một cơn lốc:
họ đứng trước “một đổi thay khắc nghiệt” và khác với tâm trạng cơn
lốc 30 tháng Tư, lúc này họ cảm thấy “trống trải”, vì chung quanh
họ “giờ đây toàn là những khuôn mặt da không vàng, mũi không tẹt”
(trong xưởng chỉ có họ là người Việt, còn lại là Pháp, Mỹ, Ý, Hy Lạp…).
Thái độ của hai người Việt này trước cơn lốc? Một sự điềm tĩnh lạ
thường. Đây là những lời nói cuối cùng của họ khi chia thay:
“Loan nước mắt doanh tròng đưa tay cho Ngạn
nắm:
-Chúc anh may mắn! Mọi sự rồi sẽ qua. Nhớ lúc
mình mới tới đây, lạ nước lạ cái, chẳng biết sẽ sống ra sao. Vậy
mà cũng chẳng chết! Giờ này thì nhằm nhò gì…”
“Ngạn rộng miệng cười không thành tiếng:
-Ờ nhằm nhò gì ba cái lẻ tẻ. Giữ cho chân cứng
đá mềm nghe Loan!”
Ngay trong tâm trạng “cười không thành tiếng” Ngoạn vẫn dỡn trong
lời nói.
Sự điềm tĩnh của họ là sự điềm tĩnh của những người đã từng trải
qua sóng gió, đã “bao lần chông chênh những di chuyển, những cắt
đứt phũ phàng”, đã sống trong cơn lốc kinh hoàng, và hôm nay, lâm
nạn trong cơn lốc này, họ chép miệng, “xá chi một vết xước tay cỏn
con” (11). Trong những xã hội phương Tây mà sự phát triển hiện đại
trong thế kỷ vừa qua dữ dội và ồ ạt như những cơn lốc, những người
“dầy dạn với những cơn lốc”, những người “sống trong cơn lốc như
trong nhà của mình” thường có sự điềm tĩnh này. Và đây là đặc tính
quan trọng nhất của con người hiện đại. Ở Loan và Ngạn, sự điềm
tĩnh còn có một gốc nguồn tư tưởng: hình như họ có ngộ ra được đôi
ba điều từ những tư tưởng triết lý phương Đông. Họ “thấm thía lẽ
xuất xử”: “Biết được mệnh trời, nương theo thiên mệnh mà sống, con
người dễ tránh được sự bẽ bàng” (12); họ coi trọng việc “ngộ được
lẽ suy vong trong lúc thịnh thời”, việc “ngộ được cả lẽ thua”, không
chỉ “nếm lẽ thắng”, họ “uốn mình vào trái tim trước khi san lợi
lộc bên ngoài” (13) (tôi dẫn câu này để lấy ý, cách diễn đạt của
tác giả tôi cảm thấy chưa ổn)…
Nhân cách của Loan và Ngạn biểu lộ khá rõ trong cuộc liên hoan
tạm biệt ngẫu hứng, đặc biệt được thể hiện trong cách ứng xử của
họ với những người thợ Tây khác, với ông chủ người Mỹ và trong quan
hệ của hai người với nhau.
Họ không giống như những người ngụ cư rụt rè, khép nép ngồi lủi
sang một bên, trong khi đám quan viên làng tự do ăn nói. Loan đã
xóa bỏ được hàng rào ngôn ngữ, không có mặc cảm, mỉm cười thoải
mái với những người bạn Tây, sẵn sàng đùa rỡn, đối đáp… Một tác
phong rất Tây, theo nghĩa tốt đẹp của từ này. Diễn đạt một cách
triết học, thì đây là “cá tính tự do”. Một nét đẹp của nhân cách
con người trong xã hội dân chủ. Cũng như những người thợ khác, Loan
và Ngạn hiểu rất rõ ông chủ là người như thế nào. Có lẽ nét duy
nhất có thể thương được ở ông là ham mê công việc, ông “say mê nhà
máy hơn vợ con”… Ngoài ra, ông là người “có tính kỹ càng với đồng
tiền”, tính toán so kè… và cũng như mọi ông chủ, ông sẵn sàng đối
xử tàn nhẫn để khẳng định quyền uy của mình. Trong những giờ phút
hấp hối cuối cùng của nhà máy, khi ông chủ xuất hiện với bộ mặt
thảm hại, dáng bộ tiều tụy”, thì, “đối diện với ông chủ là những
bộ mặt trơ ra bất cần”. Riêng Loan có sự ái ngại. Và đến khi thấy
Giulio làm trò hề riễu cợt”” (14) thì Loan xua tay, tỏ thái độ không
tán thành. Đến cuối truyện, khi ngoái lại nhìn nhà máy một lần nữa,
Loan thấy “ông chủ run rảy từng bước đi, tay rờ rãm từng chiếc máy
im lìm dưới những tấm bạt phủ như những chiếc khăn liệm,”, “nàng
bất giác quẹt nước mắt. Tình thương cho ông già khốn khổ mà cũng
là sự thông cảm chung cho “cái thua muôn thuở của tuổi già lụn bại”.
Giọt nước mắt của Loan có ý nghĩa nhân loại phổ biến. Ngôn ngữ của
Loan giúp độc giả hình dung đầy đủ hơn con người của Loan. “Nói
vô duyên chứ – Loan nói – nếu tôi là con gái ổng, tôi sẽ bằng mọi
cách tiếp tục hãng hoạt động để ông vui lòng”… Đây là một câu nói
có ý tứ: cảm thấy lời sắp nói gây ấn tượng vô duyên, nên rào trước
đỡ sau bằng câu: “nói vô duyên chứ”. Đây là ngôn ngữ của một người
có giáo dục. Tôi nhận thấy ngày nay, những vị phụ huynh quan tâm
đến việc giáo dục cho con em có ý tứ như vậy trong lời nói càng
ít đi, có khi chỉ còn vài ba phần trăm. Chính vài ba phần trăm này
là đại diện cho bản sắc dân tộc Việt.
Trong truyện, Loan và Ngạn là hai nhân vật chính,
một nữ, một nam. Thông thường, độc giả chờ đợi một câu chuyện tình.
Họ không phải là những người tình. Lúc từ biệt, họ nắm tay nhau:
“Chúc anh may mắn! Mọi sự sẽ trôi qua…”
“… Giữ cho chân cứng đá mềm nghe Loan!”
Đây là lời giã từ của những người bạn. Những người bạn mà đường
đời cùng trải qua những “đổi thay khắc nghiệt”, những “cắt đứt phũ
phàng”. Và ở mỗi người luôn thường trực nối nhạy cảm “sót” cho bạn
mình. Trong cuộc liên hoan Loan nói tếu, chọc Peter, không ngờ bị
Peter đốp chát lại, vô phương chống cự, “Ngoạn thấy nhột dưới gáy”
(15), và anh kịp thời đối đáp, cứu bãn mình. Không thể nói quan
hệ giữa Loan và Ngạn là phong cách Tây hay phong cách ta; chắc chắn
đó là phong cách văn hóa cao.
Một bạn đọc nói với tôi: “Trong thực tại không có người nào hoàn
hảo như Loan! Loan chỉ là mơ ước, trăm lần mơ ước của Song Thao”.
Cứ cho là trong thực tại không có người hoàn hảo như Loan, tại sao
Song Thao không có quyền mơ ước một người như vậy. Cái “hoàn hảo
lơ lửng” vừa là thực tại vừa là mơ ước; đây là cái lơ lửng thơ mộng.
Trong thực tại, cái hoàn hảo của nhân vật Loan tản mạn ở nhiều người,
có nét ở người này, có nét ở người kia, đậm nhạt khác nhau lại tùy
ở từng người, người mang vẻ này, người mang vẻ nọ, cũng tùy từng
người mà sắc thái khác nhau. Đây là cách hiểu của tôi về sự “lơ
lửng” trong ý niệm “cái hoàn hảo lơ lửng” của Trần Anh Hùng.
Hoàng Ngọc Hiến
Chú thích của tác giả:
1. Xem Phan Huy Đường: Penser librement, Chronique sociale [Suy tưởng
tự tại, Ký sự xã hội], 2000, tr. 53.
6. Đăng trong tập truyện Chân Mang Giầy số 6, của Song Thao, nhà xb
Văn Mới [Cali], 1999.
7. Sách đã dẫn, tr. 166.
8. Sách đã dẫn, tr. 165.
9. Đăng trong tập truyện Chân Mang Giầy số 6. Auld Lang Syne là tên
một bài hát khi tạm biệt khá phổ biến ở nhiều nước phương Tây. Truyện
ngắn này mang tên bài ca tạm biệt vì trong truyện có buổi liên hoan
tạm biệt của một toán công nhân, trong buổi làm việc cuối cùng trước
ngày nhà máy đóng cửa.
10. Xem sách đã dẫn, tr.78.
11. Như trên, tr. 79
12. Như trên, tr. 72.
13. Như trên, tr. 74.
14. Như trên, tr. 75.
15. Như trên, tr.77 |
